"LOẠN" BÁCH PHÂN VỊ, QUY ĐỔI ĐIỂM TƯƠNG ĐƯƠNG CÓ THẬT SỰ TƯƠNG ĐƯƠNG?

Cuối tháng 11/2024, dự thảo sửa đổi, bổ sung Quy chế tuyển sinh đại học năm 2025 của Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) thu hút sự quan tâm lớn của dư luận khi lần đầu tiên đưa ra yêu cầu quy đổi tương đương điểm trúng tuyển.

Theo đó, tất cả các phương thức xét tuyển trong cùng một ngành sẽ phải quy về một thang điểm chung và xét từ cao xuống thấp, không chia chỉ tiêu cho từng phương thức như trước đây.

Tháng 3/2025, quy chế mới chính thức được ban hành. Bỏ 100% xét tuyển sớm, bỏ chia chỉ tiêu theo từng phương thức xét tuyển, quy đổi tương đương điểm trúng tuyển giữa các phương thức là 3 điểm mới thay đổi hoàn toàn bức tranh tuyển sinh đại học 2025.

Lý giải về quy định quy đổi điểm tương đương, Bộ GD&ĐT khẳng định việc này nhằm bảo vệ sự công bằng, minh bạch và chất lượng của hệ thống tuyển sinh. 

Trên thực tế, cách tuyển sinh cũ có nhiều lỗ hổng. Khi các trường tự do chia chỉ tiêu cho từng phương thức, tình trạng lợi dụng chỉ tiêu để tuyển sinh tiêu cực rất dễ xảy ra. 

Ví dụ, ngành A có 100 chỉ tiêu, trường chia cho phương thức thi tốt nghiệp 50 chỉ tiêu và 50 chỉ tiêu cho phương thức học bạ + IELTS. Nhưng khi xét tuyển, trường tự ý gọi 70 chỉ tiêu xét học bạ + IELTS và chỉ 30 chỉ tiêu cho xét tốt nghiệp, dẫn tới có 1 nhóm thí sinh điểm tốt nghiệp thấp nhưng lại trúng tuyển bằng học bạ. Và ngược lại, 1 nhóm thí sinh có điểm tốt nghiệp cao hơn nhưng trượt vì bị “bóp” chỉ tiêu.

Trong trường hợp này, việc bỏ chia chỉ tiêu theo phương thức và quy đổi điểm tương đương sẽ đưa tất cả về 1 thang đo chung, từ đó bịt lỗ hổng tiêu cực, tạo sự công bằng cho tất cả thí sinh.

Bộ không áp đặt công thức quy đổi chung mà chỉ đưa ra khung quy đổi chung để vừa tránh tình trạng mỗi nơi một kiểu gây hỗn loạn hệ thống tuyển sinh, vừa tôn trọng quyền tự chủ của các trường.

Tại thời điểm ban hành quy chế, chia sẻ với báo giới, lãnh đạo Bộ đã dự liệu trước về việc mỗi trường sẽ quy đổi một kiểu khác nhau với lý do đặc thù, song khung quy đổi sẽ là quy chuẩn để sự khác nhau ấy không quá khác biệt, đồng thời có căn cứ khoa học rõ ràng.

Nhưng thực tế triển khai, khung quy đổi của Bộ lại tạo nhiều kẽ hở cho các trường “lách”.

01.
"Mỗi cây mỗi hoa, mỗi nhà mỗi...bách phân vị "

Kỹ thuật để quy đổi tương đương theo khung quy đổi chung của Bộ GD&ĐT là phương pháp bách phân vị. Phương pháp này là một kỹ thuật thống kê nhằm so sánh vị trí tương đối của thí sinh trong mỗi phổ điểm. 

Theo đó, các trường sẽ phân tích dữ liệu điểm của tất cả thí sinh ở các kỳ thi khác nhau, xác định bách phân vị cho từng mức điểm. Bước tiếp theo là xây dựng một bảng quy đổi, trong đó các mức điểm ở cùng một bách phân vị sẽ được xem là tương đương.

Ví dụ, nếu top 5% khối A00 kỳ thi THPT là 28 điểm, và top 5% ở kỳ thi đánh giá năng lực (HSA) là 120 điểm, thì 28 tương đương 120.

Khi có bảng quy đổi, công thức nội suy tuyến tính được áp dụng để tính điểm tương đương cho các mức điểm nằm trong mỗi khoảng điểm. Công thức này giúp quy đổi điểm trúng tuyển của một phương thức xét tuyển sang thang điểm của phương thức xét tuyển khác.

Phương pháp tưởng như rất đơn giản này đã gây hoang mang và rối loạn cho học sinh lẫn phụ huynh. Một trong những rào cản tâm lý là khái niệm “bách phân vị” quá xa lạ, lần đầu tiên được nghe đến với nhiều người.

ThS Phạm Thái Sơn, phụ trách tuyển sinh Trường Đại học Công thương TPHCM, cho biết khái niệm bách phân vị không chỉ không phổ biến với thí sinh mà còn với chính các chuyên gia tuyển sinh. 

Nhưng lý do quan trọng hơn là việc “loạn” bách phân vị. Cùng một đầu điểm thi đánh giá năng lực hay đánh giá tư duy (TSA), mỗi thí sinh lại có một đầu điểm quy đổi tương đương khác nhau mà không hiểu tại sao lại khác nhau

Ví dụ, 1 thí sinh có 70 điểm TSA được quy đổi sang 27,56 điểm tại Đại học Bách khoa Hà Nội, được tính 27,75 điểm tại Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội, nhưng chỉ được 26 điểm tại Đại học Kinh tế Quốc dân.

Tương tự, cùng mức điểm 121 HSA, thí sinh được tính 29,52 tại Đại học Quốc gia Hà Nội, nhưng chỉ được 27,25 tại Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội.

Mức chênh lệch điểm quy đổi giữa các trường dao động từ 1-2,5 điểm, là một khoảng cách quá lớn. Trong khi ấy, các trường không đưa ra lý giải thuyết phục cho công thức quy đổi của mình. Mỗi trường xác định bách phân vị một kiểu dù có cùng các phương thức xét tuyển. 

Trường Đại học Ngoại thương quy đổi cơ học các phương thức về thang điểm 30, sau đó mới xác định khoảng điểm tương đương. Ở mỗi chương trình đào tạo, trường lại có một bảng bách phân vị khác nhau, khiến học sinh phải thực sự “cân não” để tính toán điểm của mình.

Đại học Kinh tế Quốc dân lại có cách làm sáng tạo khác: tính điểm thưởng xét tuyển cho từng phương thức với ưu tiên đặc biệt dành cho thí sinh có chứng chỉ IELTS, sau đó mới xây dựng bảng quy đổi. 

Cụ thể, trường cộng 0,75 điểm cho tất cả các thí sinh có chứng chỉ tiếng Anh quốc tế, không phân biệt mức điểm cao thấp. Ví dụ, thí sinh có IELTS 5.5 hay 9.0 thì đều được cộng 0,75 điểm như nhau.

Đồng thời, trường tính điểm quy đổi sang thang điểm 10 cho chứng chỉ tiếng Anh. Mức tối thiểu 5.5 IELTS được tính 8 điểm; 6.5 IELTS tính 9 điểm; từ 7.5 IELTS trở lên tính 10 điểm.

Như vậy, nếu thí sinh có kết quả thi tốt nghiệp là 8 điểm toán, 8 điểm lý, IELTS 6.5, điểm xét tuyển sẽ là: (8+8+9+0,75) = 25,75 (điểm).

Trong khi đó, một thí sinh khác đạt 8 điểm toán, 8 điểm lý và 9 điểm tiếng Anh nhưng không có IELTS nên chỉ đạt 25 điểm.

Với cách tính điểm xét tuyển như trên, dù có quy đổi điểm tương đương bằng công thức nào đi chăng nữa, thí sinh xét tuyển kết hợp có IELTS vẫn bỏ xa thí sinh chỉ có điểm thi tốt nghiệp THPT thuần tuý.

Mục tiêu công bằng của Bộ GD&ĐT khi bỏ xét tuyển sớm, bỏ chia chỉ tiêu theo từng phương thức trở nên vô nghĩa nếu các trường vẫn nắm trong tay con át chủ bài là áp hệ số cao vào điểm xét tuyển cho phương thức “con cưng” trước khi quy đổi.

Và khi ấy, tình trạng loạn bách phân vị trở nên khó kiểm soát.

Về nguyên tắc, có 4 căn cứ chủ đạo để các trường xác định bách phân vị và quy đổi điểm tương đương. Một là phổ điểm các kỳ thi; hai là dữ liệu tuyển sinh các năm trước; ba là kết quả học tập của sinh viên được tuyển sinh bằng các phương thức khác nhau; bốn là đặc thù của từng ngành, từng trường.

Khi giải thích về lý do “cộng điểm 2 lần cho thí sinh có IELTS”, Đại học Kinh tế Quốc dân  viện dẫn kết quả học tập của sinh viên 3 năm liên tiếp và khẳng định những thí sinh trúng tuyển bằng điểm HSA + IELTS có kết quả học tập tốt hơn thí sinh trúng tuyển bằng các phương thức khác. 

Tuy nhiên, độ tin cậy của những thông tin trên không có dữ liệu công khai để dư luận cùng kiểm chứng. Căn cứ khoa học của các công thức quy đổi tương đương tại các trường đại học vẫn là một điều "mờ".

02.
Đầu vào "nhiễu", bách phân vị có còn chuẩn?

Thời điểm quy định quy đổi điểm tương đương còn đang dự thảo, nhiều chuyên gia đã bày tỏ quan ngại về việc không thể tính “tương đương” khi các phương thức xét tuyển sử dụng thang đo khác nhau, chứ không phải là câu chuyện thang điểm.

Thang đo của bài thi đánh giá năng lực và bài thi đánh giá tư duy hoàn toàn khác biệt. Trong khi TSA đánh giá năng lực tư duy và khả năng ứng dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề trong mảng toán - khoa học tự nhiên, thì HSA đánh giá toàn diện học sinh ở cả tư duy định lượng và tư duy định tính.

HSA và TSA càng khác biệt với thang đo của kỳ thi tốt nghiệp - kỳ thi mang nhiệm vụ quan trọng là đánh giá đầu ra của chương trình giáo dục phổ thông bên cạnh mục tiêu phân loại thí sinh cho xét tuyển đại học.

Khi khác biệt về thang đo, việc quy đổi điểm tương đương sẽ không thể đảm bảo tương đương. Cũng giống như trong toán học, ta không thể đổi hai con số khi không có cùng đơn vị đo lường.

Tuy nhiên, quan điểm của Bộ GD&ĐT là, nếu một ngành có nhiều phương thức xét tuyển thì các phương thức đó phải tương đương về mức độ đánh giá năng lực thí sinh. Khi đã tương đương về mức độ đánh giá thì phải quy đổi được tương đương điểm chuẩn. 

Ngược lại, nếu không thể quy đổi tương đương điểm chuẩn với lý do không cùng thang đo đánh giá thì không thể dùng chung để xét tuyển vào cùng một ngành.

Điều này hoàn toàn xác đáng, nhưng trong điều kiện không có các yếu tố gây nhiễu.

Trong khi đó, tại kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025, có không ít yếu tố gây nhiễu đầu vào khiến việc quy đổi tương đương trở nên bất cập.

Yếu tố đầu tiên là sự không đồng đều giữa ma trận đề thi các môn, khiến môn khó môn dễ, dẫn tới chênh lệch điểm thi giữa các tổ hợp môn xét tuyển. Năm nay, thiệt thòi nằm ở các tổ hợp có toán, tiếng Anh do đề thi hai môn này được nhiều chuyên gia đánh giá là “khó vượt chuẩn”.

Để quy đổi tương đương giữa các phương thức, các trường cần thêm 1 bước nữa là quy đổi tương đương giữa các tổ hợp. Một số trường tuân thủ quy định quy đổi của Bộ, một số trường không. Song, căn cứ để tính mức chênh lệch điểm giữa các tổ hợp một lần nữa không được giải trình đầy đủ, khoa học. 

Yếu tố gây nhiễu thứ hai là việc quy đổi chứng chỉ ngoại ngữ quốc tế sang điểm thi môn ngoại ngữ trong tổ hợp xét tuyển. Ở đây, câu chuyện tương đương trở thành một đề tài tranh cãi gay gắt trong các hội nhóm giáo dục.

Như vừa nhắc ở trên, đề thi tốt nghiệp THPT tiếng Anh năm nay được đánh giá “khó vượt chuẩn”, với nhiều câu hỏi phần đọc hiểu ở trình độ B2 cho đến C1, trong khi chuẩn đầu ra với học sinh THPT chỉ là B1. Số học sinh làm được điểm 7 trở lên chỉ chiếm 15%.

Thế nhưng, nếu có chứng chỉ IELTS từ 5.0, thí sinh dễ dàng có điểm 10 quy đổi tròn trĩnh khi nộp hồ sơ vào Trường Đại học Thương mại. Nếu có IELTS 6.5, thí sinh có ngay điểm 10 tiếng Anh tại Đại học Bách Khoa, Học viện Tài chính, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 cùng hàng chục trường đại học khác.

Còn nếu thí sinh nộp hồ sơ vào Đại học Kinh tế Quốc dân, thí sinh lập tức được tặng 0,75 điểm. 

Tổng số thí sinh trên toàn quốc đạt điểm 10 môn tiếng Anh thi tốt nghiệp là 141. Nhưng số thí sinh đạt điểm 10 tiếng Anh quy đổi từ chứng chỉ IELTS lớn hơn nhiều lần.

Bảng quy đổi điểm IELTS sang điểm môn tiếng Anh đã gây ra bất bình đẳng giữa hai nhóm thí sinh. Ví dụ, thí sinh đạt 7 toán, 8 lý, 8 tiếng Anh, IELTS 6.5 sẽ được tính 25 điểm khối A01 (toán, lý, tiếng Anh) nếu đăng ký nguyện vọng vào Trường Đại học Thương mại. Song, nếu thí sinh không có IELTS, điểm xét tuyển chỉ là 23.

Bách phân vị mà các trường công bố không phân biệt thí sinh xét tuyển bằng điểm khối A01 thuần tuý với điểm khối A01 đã có môn tiếng Anh được quy đổi như trường hợp nêu trên.

Nói cách khác, việc quy đổi tương đương không hề tương đương khi chỉ riêng bảng quy đổi điểm IELTS đã không đạt sự tương đương cần thiết. Mỗi trường cũng có một bảng quy đổi IELTS khác nhau mà không giải trình về căn cứ quy đổi. 

03.
Cần một công thức quy đổi chung từ Bộ GD&ĐT

Mùa tuyển sinh đại học 2025 là lần đầu tiên xảy ra sự việc đến sát những ngày cuối để thí sinh đăng ký nguyện vọng, một trường đại học lớn ở TPHCM làm thí sinh “té ngửa” khi thông báo sẽ không áp dụng xét điểm thi đánh giá năng lực của Đại học Quốc gia TPHCM (APT) với 5 ngành gồm toán ứng dụng, khoa học dữ liệu, lịch sử, địa lý học, thông tin - thư viện. 

Đó là trường hợp của Trường Đại học Sài Gòn. Lý do nhà trường phải bỏ phương thức xét APT là vì Đại học Quốc gia TPHCM không quy đổi điểm đánh giá năng lực và điểm thi tốt nghiệp ở tổ hợp A00 (toán, lý, hóa) và C00 (văn, sử, địa).

Ngay sau đó, một cách cập rập, Trung tâm Khảo thí và đánh giá chất lượng đào tạo Đại học Quốc gia TPHCM gửi cho trường này bảng bách phân vị.

Sau khi nhận được thông tin, Trường Đại học Sài Gòn gấp gáp “quay xe” thông báo áp dụng trở lại phương thức xét APT. Thông báo được đưa ra vào ngày 28/7, chỉ ít tiếng đồng hồ trước khi hệ thống đăng ký nguyện vọng của Bộ GD&ĐT đóng lại.

Sự lúng túng của các trường trong mùa tuyển sinh đầu tiên có bách phân vị là điều trông thấy được.

Theo ông Phạm Thái Sơn, Giám đốc Tuyển sinh Trường Đại học Công thương TPHCM, việc quy đổi điểm tương đương có một số lợi ích như tạo chuẩn chung để so sánh công bằng hơn. Thí sinh đến từ các hình thức đánh giá khác nhau sẽ được đặt trên cùng một hệ quy chiếu và giúp các trường dễ dàng so sánh mức độ học lực, năng lực giữa các nhóm thí sinh. 

Bên cạnh đó, bách phân vị giúp việc xét tuyển đa phương thức minh bạch hơn khi quy đổi sang cùng một thang điểm.

Tuy nhiên, ông Sơn cho rằng bất lợi của quy định này là không có hệ số tương quan thống nhất giữa các trường đại học. Đồng thời, không phải trường nào cũng có năng lực kỹ thuật để thực hiện quy đổi điểm tương đương.

Từ những bất cập đó, ông  Phạm Thái Sơn đề xuất Bộ GD&ĐT nên có công thức quy đổi chung cho các trường đại học, để khách quan hơn và công bằng hơn cho tất cả các trường. Có thể dùng giải pháp thử nghiệm quy đổi một trường đại học nào đó có năng lực một vài năm, qua đó đánh giá hiệu quả, thu nhận phản hồi trước khi áp dụng đại trà.

Ở góc nhìn khác, TS Vũ Duy Hải - Trưởng ban Tuyển sinh - Hướng nghiệp, Đại học Bách khoa Hà Nội - mượn hình ảnh quy đổi tỷ giá hối đoái giữa các đồng tiền với đồng đô la Mỹ và nhận định:  “Không có cách quy đổi nào tối ưu hóa tuyệt đối, cũng giống tỉ giá các đồng tiền USD hay Euro nhảy múa lúc lên lúc xuống. Quan trọng cách thực hiện của các trường ra sao.

Chẳng hạn trước đây có tình trạng thí sinh điểm cao nhưng vẫn trượt, nhà trường tuyển thêm nhờ nới lỏng chỉ tiêu phương thức xét tuyển sớm… Việc quy đổi điểm bằng bách phân vị không thể xảy ra các tình huống trên, bởi bản chất việc thống nhất một cách quy đổi điểm sẽ minh bạch, tương tự cách quy đổi tiền chung trên một sàn giao dịch.

Tuy nhiên khi thực hiện, một số trường “lách” quy định hoặc không thực hiện được, thậm chí thực hiện chưa rõ ràng, khiến phụ huynh rối bời”, PGS.TS Vũ Duy Hải nói.

Khác với đồng tiền tệ, ông Hải cho rằng, sở dĩ Bộ GD&ĐT chỉ ra quy định chung và giao các cơ sở giáo dục đại học tự quy đổi điểm là do các trường có rất nhiều phương thức xét tuyển khác nhau. Đặc biệt, một số trường tư không quy đổi do năng lực yếu kém hoặc chỉ xét học bạ để “vét” thí sinh cho đủ chỉ tiêu nên đang có tình trạng mỗi trường quy đổi một phách.

“Nếu yêu cầu Bộ GD&ĐT đưa ra một cách thức quy đổi chung cho các trường áp vào thì trước hết các trường phải không được có quá nhiều phương thức xét tuyển.

Nếu để nguyên tình trạng như hiện nay, Bộ GD&ĐT không thể đủ người, đủ điều kiện để tìm ra điểm tương quan cho hàng trăm phương thức xét tuyển, trong đó nhiều phương thức "oái oăm" mà các trường đưa ra.

Do vậy để không mờ mịt trong quy đổi như hiện nay, trước mắt Bộ GD&ĐT cần “siết” phương thức xét tuyển của các trường, mỗi trường chỉ nên có 2-3 phương thức xét tuyển cơ bản. Như vậy, các quy đổi cũng đơn giản, dễ hiểu như Đại học Bách khoa Hà Nội đang thực hiện”, ông Vũ Duy Hải nói.

Cũng dưới góc nhìn này, ông Đào Tuấn Đạt, giảng viên ĐH Bách khoa Hà Nội, người sáng lập Trường THPT Anhxtanh (Hà Nội) cho biết, quy đổi theo bách phân vị để đảm bảo công bằng cho thí sinh. Nhiều nước trên thế giới thực hiện theo phương thức này. Việc quy đổi theo bách phân vị sẽ không có chuyện thí sinh “điểm cao không đỗ”.

Điều đáng bàn là do không có công thức quy đổi chung, mạnh trường nào thực hiện nên “rối”. Chẳng hạn có những trường qua thống kê khảo sát cho thấy, một số phương thức kết hợp thường có điểm số học tập tốt hơn, từ đó nhà trường “lách” trong cách quy đổi để “vét” các đối tượng thí sinh này, gây mất công bằng cho các đối tượng khác.

Do vậy theo ông Đạt, với vai trò nhà quản lý về chuyên môn, Bộ GD&ĐT nên có công thức chung quy đổi cụ thể, không để các trường mạnh ai nấy làm. Điều này giúp công bằng cho thí sinh bởi các trường không thể lách luật.